روسیه با برخورداری از ظرفیت پالایشی بیش از شش میلیون بشکه در روز از جمله کشور‌های پیشرو در تولید فرآورده‌های نفتی است. در سال ۲۰۲۱ پالایشگاه‌های روسیه ۲.۸ میلیون بشکه در روز فرآورده‌های نفتی صادر کردند که اروپا بازار اصلی محصولات نفتی روسیه بوده است.
از لحاظ ارزش در سال ۲۰۲۰، روسیه ۴۸ میلیارد دلار صادرات فراورده‌های پالایشی داشته و مقاصد اصلی این فرآورده‌های نفتی هلند (۶.۷۹ میلیارد دلار)، ایالات متحده (۹.۶۲ میلیارد دلار)، چین (۴.۵۲ میلیارد دلار) فرانسه (۲.۹۲ میلیارد دلار)، ترکیه (۲.۴۹ میلیارد دلار) و آلمان (۲.۲۲ میلیارد دلار) بودند. به عبارت دیگر، از این مقدار بیش از ۶۰ درصد از ارزش صادرات فراورده‌های نفتی روسیه، معادل ۲۹ میلیارد دلار به اروپا و حدود ۲۷ درصد معادل ۱۲.۸ میلیارد دلار به کشور‌های آسیایی (عمدتا چین، ترکیه و کره جنوبی) بوده است.
به عبارت دیگر، اگر کشور‌های اروپایی بخواهند به تحریم‌های خود علیه روسیه پایبند باشند، آنگاه باید برای ۲.۷ میلیون بشکه در روز نفت خام و حدود ۱.۱۵ میلیون بشکه در روز فرآورده نفتی جایگزین مناسب پیدا کنند.
در این شرایط با توجه به کاهش واردات فرآورده‌های نفتی بسیاری از کشور‌های اروپایی، آسیایی (کره جنوبی) و ایالات متحده از روسیه، کشور ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی از جمله نزدیکی به کشور روسیه و اتصال دریایی به آن و داشتن مرز‌های زمینی با بسیاری دیگر از کشور‌هایی که واردکننده فرآورده‌های نفتی هستند، می‌تواند از این فرصت استفاده کرده و نقش خرید فرآورده‌های روسیه و فروش آن به کشور‌های دیگر را ایفا کند.
علاوه بر این، در شرایط کنونی و با توجه به بالا گرفتن اختلافات سیاسی روسیه با کشور‌های بلوک غرب، حتی با وجود امکان صادرات فرآورده‌های نفتی روسیه به کشور‌های اروپایی و سایر کشور‌های متحد، روسیه در صورت دسترسی به بازار‌های جایگزین، ترجیح بر عدم صادرات فرآورده‌های نفتی به اروپا دارد.
مصرف فرآورده‌های نفتی روسیه در استان‌های شمالی / صادرات از جنوب کشور
پالایشگاه‌های روسیه حدود ۱۵۰ میلیون لیتر بنزین و حدود ۲۶۵ میلیون لیتر گازوئیل به صورت روزانه تولید می کنند که طبق آمار‌های سال ۲۰۲۱ به ترتیب حدود ۱۵ میلیون لیتر بنزین و ۱۵۵ میلیون لیتر از آن صادر شده است. از این مقدار روزانه ۱۲۰ میلیون لیتر گازوئیل به اروپا صادر شده که به عبارت دیگر، روسیه تامین کننده حدود ۶۰ درصد گازوئیل وارداتی اروپا و علاوه بر این، عمده مقصد بنزین صادراتی روسیه نیز به کشور‌های اروپایی بوده است.
در شرایط پیش روی، فرصت تعامل نفتی با کشور روسیه در قالب‌های سوآپ یا خرید و فروش فرآورده، یکی از گزینه‌های همکاری ایران با این کشور است که مزایایی همچون ارتقای روابط دو کشور به سطوح راهبردی در منطقه، درآمدزایی برای کشور از طریق خرید و فروش یا سوآپ فرآورده و تامین نیاز استان‌های شمالی به سوخت گازوئیل و بنزین و آزاد شدن بخشی از ظرفیت پالایشگاه‌های جنوبی به منظور صادرات فرآورده است، به طوری که از هزینه‌های پمپاژ فرآورده از پالایشگاه‌های جنوبی به استان‌های شمالی کاسته می‌شود.
بنا بر آمار سال ۱۳۹۹ میانگین مصرف کل نفت گاز کشور، روزانه حدود ۱۰۱.۲ میلیون لیتر و مجموع تولید نفت گاز پالایشگاه‌های کشور میانگین ۱۰۳ میلیون لیتر در روز بوده است. در این شرایط، علاوه بر اینکه بازار‌های صادراتی نفت گاز ایران از دست رفته است، پیش بینی می‌شود روند تولید و مصرف این فرآورده در ایران به زودی سر به سر شود.
لازم به ذکر است، هم اکنون تنها از پالایشگاه نفت ستاره خلیج فارس، روزانه حداقل ۱۲۰ هزار بشکه در روز گازوئیل با هدف مصرف در استان های شمال، شمال شرقی و غربی به منطقه ری ارسال می‌شود.
علاوه بر این، در حال حاضر استان‌های نیمه شمالی کشور حدود ۲۶۰ هزار بشکه در روز بنزین مصرف می‌کنند، در حالی که ظرفیت تولید بنزین پالایشگاه‌های تبریز و تهران حدود ۶۵ هزار بشکه است و ۲۰۰ هزار بشکه در روز باقی مانده از پالایشگاه‌های جنوبی کشور تأمین می‌شود؛ بنابراین، در مجموع و با توجه به ظرفیت‌های اسکله‌های نکا و نوشهر و همچنین خطوط لوله متصل به پایانه‌های شمال کشور، می‌توان انتظار داشت، ظرفیتی به اندازه حداقل ۲۰۰ هزار بشکه فرآورده گازوئیل و بنزین بدون نیاز به سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها قابلیت تبادل با روسیه را داشته باشد.
فرصت‌سوزی وزارت نفت پایان می‌یابد؟
با وجود مزایای راهبردی ذکر شده در خصوص تبادل فراورده‌های نفتی با روسیه و البته ظرفیت‌های زیرساختی و جغرافیایی موجود، متاسفانه با گذشت حدود شش ماه از آغاز جنگ روسیه و اوکراین در حوزه انرژی، فرصت‌های همکاری مهمی با کشور روسیه وجود دارد؛ اما این حجم از سفر‌های طرف‌های ایرانی و روسی همچنان به قرارداد‌های اجرایی منجر نشده و در سطح گفت‌وگو و تفاهم‌نامه باقی مانده است، در حالی که حوزه‌هایی از جمله تبادل فرآورده‌های نفتی در صورت پیگیری قرارداد‌ها، به‌صورت فوری قابلیت راه‌اندازی دارد.
